احمد شاملو شاعر، مولف، مترجم، فرهنگ‌نویس، پژوهشگر و فیلمنامه نویس ایرانی است که بیشتر ایرانیان و حتی جهانیان او را با اشعار شاملویی می‌شناسند. برخی از اشعار او حتی به زبان کاملا عامیانه موردپسند عموم واقع شده است.

دوران کودکی تا نوجوانی

احمد شاملو در روز 21اُم آذرماه سال 1204 در خیابان صفی‌علیشاه تهران زاده شد. دوران کودکی تا نوجوانی شاملو به سکونت در یک شهر ختم نشد. او به دلیل ماموریت‌های شغل پدر که یکی از افسران ارتش رژیم رضاشاه بود، مدام از این شهر به آن شهر در نقل مکان به سر می‌برد. از این رو، محل تولد احمد شاملو در شناسنامه سهوا به جای شهر تهران شهر رشت ثبت شد.

کودکی احمد شاملو در شهرهای رشت، اصفهان، سمیرم، شیراز و آباده گذشت. شاملو جزء افرادی بود که متاثر از سفرهای متعدد هیچ‌گاه تحصیلات مقدماتی جدی نداشت. وی دوره دبستان خود را در شهرهای زاهدان، خاش، مشهد و بیرجند گذراند. یکی از امور مهم وی که او را جزء فرهنگ‌ نویسان کرده، نوشتن لغات عامیانه و متداول وقت بوده است. شاملو این امر را در سن 12 و 13 سالگی انجام داد. پس از آن دوران دبیرستان خود را در شهرهای مشهد، بیرجند، گرگان و تهران سپری کرد. پس از آن، شاملو به دلیل علاقه مفرط خود به زبان آلمانی تصمیم گرفت تا اولین مقطع هنرستان را در هنرستان ایران و آلمان بگذراند.

اصالت احمد شاملو

پدر احمد شاملو، حیدر اصالت ایرانی داشت اما به گفته وی در اشعار مادرش زنی به نام کوکب عراقی شاملو از شمار مهاجران قفقازی بود که در طول انقلاب بلشویکی روسیه به ایران عزیمت کرده بود.

آغاز فعالیت سیاسی و ترک تحصیل

احمد شاملو از شاعران ایرانی بود که به دلیل شغل پدر حین تحصیل درگیر فعالیت‌های سیاسی شد. او که به دلیل ماموریت پدر به گرگان عازم این شهر شد، پس از شرکت در فعالیت‌های سیاسی این نواحی دستگیر و روانه زندان شوروی در تهران شد.

وی پس از مدتی آزاد شد و به دلیل ماموریت پدر روانه رضائیه در ارومیه شد. این سفر که با تحصیلات شاملو همزمان بود، به دلیل قدرت جبهه دموکرات آذربایجانبه همراه پدر دستگیر و زندانی شد. این اتفاقات سیاسی دوران تحصیل احمد شاملو را برای همیشه تحت تاثیر قرار داد. وی پس از مدتی آزادی و عزیمت به تهران تصمیم به ترک تحصیل کرد.

شاگرد 21 ساله نیما

روابط نیما و شاملو به عنوان استاد و شاگرد زبانزد عام و خاص بود. آنطور که شاملو در خاطرات خود بازگو کرده است او مدتی به دنبال نشانی نیما گشته و پس از پیدا کردن استاد، قصد شاگردی او را کرد. نیما که صداقت را در شاملو دیده بود، چنان با او صمیمی شده بود که حتی این دوستی بر روی روابط عاطفی و خانوادگی هم تاثیر گذاشته بود.

شاملو در آن زمان که شاگردی استاد نیما را می‌کرد مانند امروز چندان از شهرت برخوردار نبود. در واقع برخی از اشعار شاملو را می‌توان متاثر از تاثیر اشعار نیمایی دانست. نیما به عنصری الهام بخش برای احمد شاملو بدیل گشته بود که اشعار کتاب افسانه و چاپ آن در سال 1325 از این قاعده هم مستثنی نبود.

هیچکس آنطور که شاملو، شاگرد نیما نبود. این شاگرد 21 ساله تماما کوشید تا قدری از زحمات استاد 49 ساله خود را جبران کند.

نخستین ازدواج و چاپ نخستین مجموعه اشعار

نخستین مجموعه اشعار احمد شاملو تحت عنوان آهنگ‌های فراموش شده در سال 1326 مصادف با نخستین ازدواج وی با دختری به نام اشرف‌الملوک اسلامیه چاپ شد. حاصل این ازدواج ناموفق چهار فرزند به نام‌های سامان، سیاوش، سیروس و ساقی بودند.

نخستین مجموعه اشعار شاملو پس از چاپ مورد نقدهای بسیاری قرار گرفت. با توجه به دیگر آثار شاملو و قیاس اجمالی می‌توان متوجه روان ناپخته وی حین سرودن این اشعار شد. اگرچه در مجموعه اشعار آهنگ‌های فراموش شده عناصری مثبت به کار گماشته شده اما هنوز می‌توان سستی محتوای آن را دریافت.

سرودن این مجموعه اشعار که از سال 1320 و در سال‌های واپسین به طور متوالی ادامه می‌یابد متاثر از اشعار بزرگانی نظیر شهریار، حمید شیرازی و... می‌باشد. آخرین شعر این مجموعه تقدیم به نیما استاد احمد شاملو می‌شود.از وقایع مهم آن سال‌ها باید مشغول شدن شاملو در نشریات هفته نو را نام برد.

 چاپ دفتر قطع‌ نامه

اشعار احمد شاملو گاها متاثر از آشنایی با فریدون رهنما و سبک وی نیز بود. این تاثیر را می‌توان به جرات در دفتر قطع نامه شاملو متوجه شد. فریدون رهنما که به تازگی از اروپا بازگشته بود، با سراییدن اشعار روز جهان نیز آشنا بود. این آشنایی بر روی چاپ دفتر قطع نامه شاملو تاثیر بسزایی گذاشت. این دفتر در سال 1330 به چاپ رسید و تمام اشعار آن عاری از وزن بودند. حتی در ابتدای دفتر قطع نامه مقدمه‌ای مبتنی بر نقد توسط فریدون رهنما نوشته شده بود.

تیره و تار شدن روابط نیما و شاملو

اشعار شاملو که تا پیش از چاپ دفتر قطع نامه بر اساس معیارهای شعری نیمایی بود، پس از آشنایی با فریدون رهنما و تاثیرپذیری از وی اشعار او دیگر چندان رنگ و بوی نیمایی نداشتند. اشعار دچار بی‌ وزنی مسری از سوی فریدون رهنما شدند. از این رو، روابط عاطفی استاد و شاگرد نیز خدشه دار شد. این موضوع، نقد نیما را نیز به صورت نامه‌ای مکتوب برمی‌انگیزاند.نیما با نوشتن نامه‌ای احمد شاملو را به سبب دوری جوییدن از سرودن اشعار موزون که نشئت از هیجان او دارد، هشدار می‌دهد. شاملو که در طی مدت آشنایی با رهنما دارای پختگی‌های سرودن شعر به گونه‌ای دیگر شده بود و با فراگیری زبان‌های ترکی، روسی و آلمانی به وزن شعری خود کمک کرده بود، از شهرت بیشتری برخوردار شده بود. از طرف دیگر، نیما که در آن زمان با زبان فرانسه آشنا بود تنها از هارمونی این واژه‌ها ‌می‌توانست بهره ببرد.

زندان سیاسی

پس از کودتای 28 مرداد و سال 1332 که فضای سیاسی ایران متاثر از حوادث رخ داده بود، برخی از اشعار احمد شاملو نظیر مجموعه اشعار آهن‌ها و احساس سوزانده شد. پس از چندی به خانه وی یورش بردند و دیگر آثار اعم از ترجمه طلا در لجن و پسران مردی که قلبش از سنگ بود و برخی از دست نوشته‌های شخصی او را به کل از بین می‌برند.

احمد شاملو پس از این اتفاق موفق به فرار می‌شود اما کمی بعد در دفتر روزنامه اطلاعات دستگیر می‌شود. وی را به زندان شهربانی و سپس قصر منتقل می‌کنند. شاملو در طی دوران زندانی شدن دست از شعر سرودن برنمی‌دارد. سرانجام پس از سختی‌ها و رنج‌های یک سال و چند ماهه آزاد می‌شود.   

دومین ازدواج بی‌سرانجام

شاملو باری دیگر در سال 1336 ازدواج کرد. این ازدواج هرچند ناموفق با دختری به نام طوسی حائری 4 سال بیشتر دوام نداشت. ازدواج با طوسی تقریبا همزمان با فوت پدر شاملو بود.اگرچه این ازدواج پیامدهای مثبتی نظیر انتشار مجموعه اشعار هوای تازه داشت. اما با رخداد جدایی شاملو برگه‌هایی از کتاب کوچه را رها می‌کند.

آیدا، آیدا و آیدا

پس از دو ازدواج نافرجام و متحمل شدن رنج‌های بسیار در طرق مختلف، دختری به نام ریتا آتانث سرکیسیان سر راه احمد شاملو قرار می‌گیرد که تاثیر شگرفت عاشقانه ماندگار او نه تنها بر روی اشعار شاملو بلکه روی زندگی او هویداست. این دختر که بعدها با نام آیدا شناخته شد، تمام هم و غم شاملو را به خصوص در اشعارش به خود اختصاص داد. این رابطه آگاهانه و ازدواج ماندگار به قدری تاثیرگذار بود که حضور آیدا در دو دفتر آیدا، درخت، خنجر و خاطره و همچنین آیدا در آینه به عنوان زیباروی حقیقی شاملو جلوه‌ای دوچندان دارد. شاملو در جایی اذعان دارد: هرچه می‌نویسم برای اوست و برای او... من با آیدا انسانی را که هرگز در زندگی‌ام پیدا نکرده بودم، پیدا کردم.شاملو و آیدا در سال 1343 پس از دو سال آشنایی ازدواج می‌کنند. مدتی در ده شیرگاه در مازندران سکونت کرده و پس از آن به تهران عزیمت می‌کنند. این ازدواج تا پایان عمر شاملو ادامه می‌یابد.

شرحی بر فعالیت‌های شاملو (1338-1350)

شاملو از انگشت‌شمار شاعران بود که دست به اقدامات در حوزه سیما هم زد. او جدا از کار در حوزه فیلمنامه نویسی و دیالوگ نویسی، به تولید قصه خروس زری پیرهن زری در سال 1338 برای کودکان پرداخت. پس از آن در همان سال مستند سیستان و بلوچستان را ساخت. یکی از اقدامات مهم سینمایی شاملو نجات فیلم گنج قارون از ورشکستگی بود. او این مدیریت را از طریق هنر فیلمنامه نویسی خود انجام داد. وی در سال 1339 با همراهی هادی شفائیه و سهراب سپهری اداره سمعی و بصری وزارت کشاورزی را نیز تاسیس کرد و سرپرست آنجا شد.شاملو در سال 1346 سردبیر هفته نامه خوشه می‌شود. پس از آن به دخالت ساواک این نشریه تعطیل می‌شود اما فعالیت او همچنان در این سمت ادامه دارد. در سال 1347 شاملو فعالیت تحقیقی خود را روی غزلیات حافظ انجام می‌دهد و سپس نتایج آن به صورت یک دیوان جنجالی تحت عنوان دیوان حافظ منتشر می‌شود. شاملو در سال 1350 مادر خود را از دست می‌دهد و همزمان با این اتفاق ناخوشایند به فرهنگستان زبان ایران دعوت می‌شود تا بر روی کتاب کوچه تحقیق و تدوین انجام دهد. او تا سه سال در آنجا فعالیت می‌کند.

فعالیت در خارج از کشور

شاملو در سال 1351 به دلیل آرتروز شدید گردن به فرانسه و پاریس عزیمت کرد تا در آنجا معالجه کند. وی پس از یک سال به سرودن و انتشار مجموعه اشعار ابراهیم در آتش پرداخت. پس از آن در سال 1354 به کنگره گنجوی در دانشگاه رم دعوت شد. در همان سال نیز دعوت دانشگاه بوعلی را پذیرفت و سرپرست بخش پژوهشکده آن شد. سپس پس از یک سال، دانشگاه پرینستون آمریکا از او دعوت به عمل آورده تا به سخنرانی و شعرسرایی بپردازد. او همچنین دعوت دانشگاه برکلی و بوستون را هم می‌پذیرد. به نظر می‌رسد احمد شاملو پس از سفر سه ماهه خود به ایران بازگشته و پس از مشاهده اوضاع به آمریکا مهاجرت می‌کند. او در سال 1357 به بریتانیا رفته و سردبیر نشریه ایران شهر می‌شود.

بازگشت پس از انقلاب

احمد شاملو پس از 3 سال متوالی در سال 1370 به ایران بازگشت اما در طول سالیان پیش از بازگشت دست به فعالیت‌های گوناگون نظیر ترجمه، تالیف و سرودن می‌زند. شاملو یکی از معدود شاعرانی بود که حتی پس از توقیف برخی آثار دست از فعالیت نکشید و به کار خود با جسارت بیشتری ادامه داد.

بیماری و خاموشی ابدی

احمد شاملو که از بیماری دیابت رنج می‌برد، پس از شدت گرفتن بیماری در سال 1376 پای راست او را قطع کردند. شاملو در رنج بسیاری پس از گذشت 3 سال برای همیشه در خاموشی ابدی فرو می‌رود.شاملو شاعر فعال در عرصه هنر بود که در تمام سال‌های بیماری تا مرگ خود از پا ننشست. با آنکه هیچ‌گونه اجازه فعالیت در عرصه هنر به او داده نشد، در این مدت به فعالیت‌های گوناگون نظیر ترجمه و نگارش برخی آثار توقیف شده‌اش دست زد.

مطلب پیشنهادی :

زندگی‌نامه مهدی اخوان ثالث